જ્યારે મારે સનત મહેતા સાથે ૧૯૯૦ પછી નિકટથી કામ કરવાનો મોકો ઊભો થયો, ત્યારબાદ તેમને કારણે ઇન્દુભાઈને પ્રત્યક્ષ મળવાનું થયું. ઇન્દુભાઈને પ્રત્યક્ષ જાણ્યા વગર મેં તેમના વિશે બાંધેલા પૂર્વગ્રહ અંગે પાછળથી મનોમન ખાસ્સો એવો પસ્તાવો થયેલો. લખાણોમાં અને વિચારોમાં તેજોતર્રાર હોવા છતાં એકદમ કોમળ, અતિસંવેદનશીલ, પારદર્શક અને ગરીબો માટે પાકી નિસબત ધરાવનાર ઇન્દુભાઈ મને કંઈક જુદી જ વ્યક્તિ લાગ્યા. તે પછી તો અમારી દોસ્તી ઠીક ઠીક જામી.
ઇન્દુભાઈ જાની અને ‘નયામાર્ગ’ની પર્યાયી ઓળખની હમણાં જિકર કરી તો સાથેલગો મારે ફોડ પણ પાડવો જોઈએ કે આ ઓળખ શું હતી. એમાંથી ઇન્દુકુમારના જીવનકાર્યની છબી ઊઘડશે અને ત્રણે સામયિકો સાથે, તથા નિરાળાં શી વાતે હતાં (અને છે) એય સ્પષ્ટ થશે.
અમે, મિત્રો અને સાથીદારો, સ્નેહથી તેમને ‘ઇન્દુભાઈ’ કહીને જ બોલાવતા. સામાજિક ક્ષેત્રે કર્મશીલોની ભૂમિ હવે સંકોચાઈ રહી છે અને ઇન્દુભાઈના નિધનથી આ ખોટ વધી છે. ૭૭ વર્ષની એમની જિંદગીમાંથી એમનાં લખાણ, વક્તવ્ય, રજૂઆત અને કાર્યક્રમો દ્વારા ૪૧ વર્ષ જેટલો લાંબો સમય તેમણે ગરીબો-શોષિતોની વેદનાને વાચા આપવામાં વીતાવ્યો.
જે વ્યક્તિ અને વ્યક્તિત્વનું આપણે સન્માન કરતાં હોઈએ, જે અનુભવ અને ઉંમરમાં આપણાથી સિનિયર હોય તેમને મિત્ર કહેવાય કે નહિ! ખબર નથી, પણ ઇન્દુભાઈને હું મારા વડીલમિત્ર માનું છું.
ઇન્દુભાઈનો પરિચય આમ તો ૧૯૮૧માં જ, અનામત સામે થયેલાં તોફાનો વખતે વધુ થયેલો. આમ તો સરકાર ચલાવનારા વંચિતો, તક-વંચિતો ને શોષિતોના મતોથી જ ચૂંટાયેલા હતા. છતાંય અનામત વિરોધીઓ આગળ ઝૂકી રહ્યા હતા. અનામતના સમર્થકોમાં દલિતો તો હોય જ. દલિત પૅંથર સક્રિય હતું. નાગરિક અધિકારો ને લોકશાહી અધિકારો માટે લડનારા અમારા જેવા કાર્યકરો હતા અને ત્રીજા, કેટલાક ગાંધીપંથના અનુયાયીઓ ને આદિવાસીઓની વચ્ચે ધૂણી ધખાવીને બેઠેલા કર્મશીલો.
યુવાનોનાં સપનાં સાર્થક કરવા, મંડી રહીએ! - પારુલ-ફાલ્ગુન સંવેદનાઓથી ધબકતું તેમનું વ્યક્તિત્વ, તેમને વારંવાર મળવા પ્રેરે તેવું હતું - હરિણેશ પંડ્યા અમારા જેવા કાર્યકરોને ઇન્દુભાઈની ખોટ લાંબા સમય સુધી સાલશે - જગદીશ પટેલ ઈન્દુભાઈ મરે નહિ, ઇન્દુભાઈ મરતે નહિ - રાજેશ ભટ
ઇન્દુભાઈ સૌથી વધારે જાણીતા થયા હોય તો તે તેમના નિસ્વાર્થ સેવાભાવી સ્વભાવ અને સત્યનિષ્ઠાને કારણે. સાચી વાત હોય તો ગમે તેવા ખમતીધરને પણ દાદ ન આપે. બૅંકમાં હતા ત્યારે સ્ટાફના સાથી મિત્રોના પ્રશ્ર્નો લઈને મૅનેજમેન્ટની સામે થઈ જાય. આમ, આવો વિદ્રોહી સ્વભાવ (ખોટું ન સહન કરવાનો) હોવા છતાં બોલવામાં અને વર્તનમાં એકદમ મૃદુભાષી અને સંસ્કારી.
"રહેં ના રહેં હમ, મહેકા કરેંગે, બનકે કલી, બનકે સબા, બાગે વફા મેં.. રહેં ના રહેં હમ... એમની મહેક અમારા બાગમાં, ઘરમાં, દિલમાં સદાય રહેશે.
પારકી છઠ્ઠીનો જાગતલ, નામે ઇન્દુભાઈ જાની - ઉત્તમ પરમાર હમસફરના દોસ્તાના અંદાજથી રાહબર - સુખદેવ પટેલ
ઇન્દુભાઈ જાની : પ્રો-પીપલ એન્ડ પ્રો-પુઅર - સુદર્શન આયંગાર મૂઠી ઊંચેરા માનવી નિતાંત સ્મૃતિમાં રહેશે - અશ્વિનકુમાર ન. કારીઆ
